NMMS : इतिहास सराव पेपर | NMMS Question Paper Test series 2025-26

आयटकच्या (ऑल इंडिया ट्रेड युनियन काँग्रेस) पहिल्या अधिवेशनाचे अध्यक्ष लाला लजपतराय हे होते.
आयटकची स्थापना: आयटकची स्थापना ३१ ऑक्टोबर १९२० रोजी झाली.
पहिले अध्यक्ष: लाला लजपतराय हे या संघटनेचे पहिले अध्यक्ष होते.
उद्दिष्ट: ब्रिटनच्या ट्रेड युनियन काँग्रेसच्या धर्तीवर स्थापन झालेल्या या संघटनेचे ध्येय कामगारांचे हित जपणे हे होते.

स्वातंत्र्य भारतात मराठवाड्याचा समावेश 1948 साली झाला. 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारत स्वतंत्र झाला असला, तरी मराठवाडा निजामाच्या ताब्यात होता आणि 17 सप्टेंबर 1948 रोजी 'ऑपरेशन पोलो'नंतर तो भारतीय संघराज्यात विलीन झाला.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी: भारत स्वतंत्र झाल्यानंतरही हैदराबाद संस्थान स्वतंत्र होते. हैदराबादचा शासक उस्मान अली खान याने भारतात सामील होण्यास नकार दिला होता.
मराठवाडा मुक्ती संग्राम: निजामाच्या जुलमी राजवटीतून मुक्त होण्यासाठी मराठवाड्यातील जनतेने मोठा संघर्ष केला.
भारतात विलीनीकरण: 17 सप्टेंबर 1948 रोजी 'ऑपरेशन पोलो'नंतर हैदराबाद संस्थानाचा भारतीय संघराज्यात विलीनीकरण झाले. त्यामुळे मराठवाडा स्वतंत्र भारताचा भाग बनला.

त्रिमंत्री योजनेत (कॅबिनेट मिशन) लॉर्ड वेव्हेल हे सहभागी नसलेले मंत्री होते. पॅथिक लॉरेन्स, स्टॅफर्ड क्रिप्स आणि ए. व्ही. अलेक्झांडर हे या योजनेचे सदस्य होते, तर लॉर्ड वेव्हेल हे त्या मिशनचे सदस्य नव्हते.
कॅबिनेट मिशन (त्रिमंत्री योजना): फेब्रुवारी १९४६ मध्ये ब्रिटिश पंतप्रधान क्लेमेंट अ‍ॅटली सरकारने भारतात पाठवलेले हे एक उच्च-शक्तीचे मिशन होते.
मिशनचे सदस्य: या मिशनमध्ये तीन ब्रिटिश कॅबिनेट मंत्री होते:
पॅथिक लॉरेन्स
स्टॅफर्ड क्रिप्स
ए. व्ही. अलेक्झांडर
सहभागी नसलेले: लॉर्ड वेव्हेल हे या मिशनचे सदस्य नव्हते.

1765 साली बंगालमध्ये द्वैत शासनव्यवस्था रॉबर्ट क्लाईव्हने (पर्याय ३) अस्तित्वात आणली. या व्यवस्थेनुसार, बंगालचे प्रशासन 'दिवाणी' (महसूल वसुलीचा अधिकार) आणि 'निझामत' (न्याय व पोलीस व्यवस्था) या दोन भागांत विभागले गेले होते.
या व्यवस्थेबद्दल अधिक माहिती:
रॉबर्ट क्लाईव्हची भूमिका: बक्सरच्या लढाईनंतर (1764), रॉबर्ट क्लाईव्हने मुघल बादशाह शाह आलमकडून बंगाल, बिहार आणि ओरिसाची दिवाणी मिळवली आणि ही द्वैत शासनव्यवस्था सुरू केली.
अधिकार विभाजन: कंपनीला दिवाणीचे अधिकार मिळाले, तर नबाब Nizam तचे अधिकार सांभाळत होते.
कालावधी: ही व्यवस्था 1765 ते 1772 पर्यंत चालली आणि नंतर वॉरन हेस्टिंग्जने ती संपुष्टात आणली.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी (2) एप्रिल 1927 मध्ये 'बहिष्कृत भारत' हे वृत्तपत्र सुरू केले. हे वृत्तपत्र अस्पृश्य आणि दलित वर्गाच्या समस्यांवर आवाज उठवण्यासाठी सुरू करण्यात आले होते आणि ते 1929 पर्यंत प्रकाशित होत राहिले.
'बहिष्कृत भारत' वृत्तपत्राविषयी अधिक माहिती:
सुरुवात: 3 एप्रिल 1927 रोजी.
उद्देश: बहिष्कृत समाजाच्या समस्या मांडणे आणि त्यांच्या हक्कांसाठी व उन्नतीसाठी चर्चा घडवून आणणे.
भाषा: मराठी भाषेत, जेणेकरून महाराष्ट्रातील दलित जनतेला ते सहज समजू शकेल.
महत्त्व: हे वृत्तपत्र दलित चळवळीचे मुखपत्र बनले, ज्यामुळे दलित समाजाला एकत्र येण्याची आणि आपल्या समस्यांवर आवाज उठवण्याची संधी मिळाली.

मोहम्मदन अँग्लो-ओरिएंटल कॉलेजचे रूपांतर (2) अलीगढ मुस्लीम विद्यापीठात झाले. सर सय्यद अहमद खान यांनी 1875 मध्ये 'मोहम्मदन अँग्लो-ओरिएंटल कॉलेज'ची स्थापना केली होती आणि 1920 मध्ये त्याचे रूपांतर 'अलीगढ मुस्लिम विद्यापीठ'मध्ये करण्यात आले.
अधिक माहिती:
स्थापना: सर सय्यद अहमद खान यांनी १८७५ मध्ये मोहम्मदन अँग्लो-ओरिएंटल कॉलेजची स्थापना केली.
रूपांतर: 1920 मध्ये भारतीय विधान परिषदेच्या कायद्याद्वारे या कॉलेजचे अधिकृतपणे अलीगढ मुस्लिम विद्यापीठात (AMU) रूपांतर झाले.
उद्दिष्ट: सर सय्यद अहमद खान यांनी ऑक्सफर्ड आणि केंब्रिज विद्यापीठांप्रमाणे या कॉलेजची रचना केली होती, जेणेकरून मुस्लिम शिक्षण व्यवस्थेशी सुसंगत शिक्षण देता येईल, पण इस्लामिक मूल्यांशी तडजोड न करता.

भारतातील सर्वात मोठे संस्थान (4) हैदराबाद होते, जे दख्खनच्या पठाराचा मोठा भाग व्यापून होते आणि ते भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर भारतात विलीन झाले.

गांधीजींनी १९१७ साली भारतात पहिल्यांदा सत्याग्रहाचा वापर करून चंपारण्य सत्याग्रह यशस्वी केला, ज्यात शेतकऱ्यांना नील उत्पादनांच्या सक्तीच्या लागवडीतून मुक्ती मिळवून दिली.
चंपारण्य सत्याग्रह: महात्मा गांधींनी १९१७ मध्ये बिहारमधील चंपारण जिल्ह्यात या सत्याग्रहाचे नेतृत्व केले. या लढ्याद्वारे त्यांनी ब्रिटिश सरकारला नील पिकवण्यासाठी शेतकऱ्यांवर लादलेल्या सक्तीच्या आणि अन्यायकारक पद्धतींविरुद्ध लढा दिला, असे BYJU'S नमूद करते.
सत्याग्रहाची सुरुवात: गांधीजींनी सत्याग्रह आणि अहिंसेची त्यांची पद्धत दक्षिण आफ्रिकेत वापरली होती, परंतु भारतामध्ये त्याचा पहिला प्रयोग चंपारणमध्येच केला, असे समजते.
इतर पर्याय: खेडा सत्याग्रह (१९१८), रौलट सत्याग्रह (१९१९) आणि अहमदाबाद कामगार लढा (१९१८) हे गांधीजींचे नंतरचे लढे होते, त्यामुळे १९१७ मधील चंपारण्य सत्याग्रह हाच पहिला लढा होता.

योग्य कालानुक्रम (ii) ब्रिटीश इस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना (१६००), (iv) बिल ऑफ राईट्समुळे राजाच्या अधिकारावर मर्यादा घातल्या गेल्या (१६८९), (i) फ्रान्समध्ये राजेशाही विरुद्ध उठाव (१७८९) आणि (iii) प्लासीच्या लढाईचा काळ (१७५७) विचारात घेता, योग्य पर्याय (2) (ii, iv, i, iii) चुकीचा वाटतो, कारण प्लासीची लढाई (iii) फ्रान्समधील उठावाआधी (i) झाली होती. घटनांचा क्रम असा आहे: ब्रिटीश इस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना (१६००), बिल ऑफ राईट्स (१६८९), प्लासीची लढाई (१७५७), फ्रान्समधील उठाव (१७८९). त्यामुळे योग्य कालानुक्रम (ii, iv, iii, i) असा असेल.
या घटनांनुसार योग्य पर्याय खालीलप्रमाणे आहे:
(ii) ब्रिटीश इस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना - १६०० साली झाली.
(iv) बिल ऑफ राईट्समुळे राजाच्या अधिकारावर मर्यादा घातल्या गेल्या - १६८९ साली हे झाले.
प्लासीची लढाई - १७५७ साली झाली.
फ्रान्समध्ये राजेशाही विरुद्ध जनतेने उठाव केला - १७८९ साली झाला.
म्हणून, घटनांचा योग्य क्रम (ii, iv, iii, i) हा असेल. यावरून उपलब्ध पर्यायांपैकी (4) (ii, iv, iii, i) हा योग्य पर्याय ठरतो.

मुघल घराण्यातील सर्वात कर्तबगार राजा अकबर आहे, कारण त्याने मुघल साम्राज्याचा मोठा विस्तार केला आणि एक मजबूत प्रशासकीय प्रणाली स्थापन केली.
कारणे:
साम्राज्याचा विस्तार: अकबरने संपूर्ण भारत आपल्या एकछत्री अमलाखाली आणण्याची महत्त्वाकांक्षा पूर्ण केली, ज्यामुळे मुघल साम्राज्याला मोठे भौगोलिक क्षेत्र लाभले.
प्रशासकीय व्यवस्था: त्याने एक कार्यक्षम प्रशासकीय व्यवस्था निर्माण केली.
दीर्घकालीन प्रभाव: त्याच्या कारकिर्दीने मुघल साम्राज्याला पुढील पिढ्यांसाठी मजबूत केले आणि त्यावर दीर्घकाळ परिणाम केला.
इतर पर्याय:
हुमायून: हुमायूनने राज्य गमावले होते, परंतु पानिपतच्या पहिल्या लढाईत ते परत मिळवले.
जहाँगीर: जहांगीरच्या कारकिर्दीत पत्नी नूरजहानने प्रभावीपणे काम केले.
शाहजहान: त्याच्यानंतर औरंगजेब सम्राट झाला आणि त्याच्या कारकिर्दीत मुघल साम्राज्य खिळखिळे झाले.

ओडिशामध्ये इंग्रजांविरुद्धच्या पाईका उठावाचे नेतृत्व बक्षी जगनबंधू विद्याधर यांनी केले होते. हा उठाव १८१७ मध्ये झाला, जो १८५७ च्या उठावाच्या खूप आधीचा होता आणि यामध्ये ओडिशातील पाईक सैनिकांनी सहभाग घेतला होता.
इतर पर्याय चुकीचे का आहेत:
कजारसिंग: हे या उठावाचे नेते नव्हते.
उमाजी नाईक: यांनी पुण्यात इंग्रजांविरुद्ध बंड केले होते, तर हा उठाव ओडिशामध्ये झाला होता.
तात्या टोपे: हे १८५७ च्या उठावातील एक महत्त्वाचे नेते होते, पण त्यांनी ओडिशामधील पाईका उठावाचे नेतृत्व केले नव्हते.

श्री बसवेश्वरानी लिंगायत विचारधारेचा प्रसार कर्नाटक राज्यात केला. त्यांनी १२ व्या शतकात कर्नाटकात या विचारधारेची स्थापना केली आणि समाजातील समानता व सामाजिक न्यायाचा प्रसार केला.
अधिक माहिती:
संत बसवेश्वर: श्री बसवेश्वर हे १२ व्या शतकातील एक महत्त्वाचे समाजसुधारक आणि संत होते, ज्यांनी लिंगायत धर्माची स्थापना केली.
लिंगायत विचारधारेचा प्रसार: त्यांनी आपल्या भक्तिसंप्रदायाच्या माध्यमातून समानता, न्याय आणि आध्यात्मिकतेवर जोर दिला आणि याचा प्रसार कर्नाटकात केला.
वचन साहित्य: बसवेश्वरांनी वचन साहित्य या माध्यमातून आपले विचार लोकांपर्यंत पोहोचवले.

देशाच्या विविध भागांतील प्रति सरकारांशी संबंधित विसंगत जोडी (2) उत्तर प्रदेश - महिमानगड ही आहे, कारण उत्तर प्रदेशमध्ये प्रति सरकार स्थापन झाले नव्हते, तर इतर पर्याय हे योग्य प्रति सरकार आणि त्यांचे स्थान दर्शवतात: सातारा (महाराष्ट्र), भागलपूर (बिहार) आणि मिदनापूर (बंगाल).
स्पष्टीकरण
(1) महाराष्ट्र - सातारा: १९४२ च्या भारत छोडो आंदोलनादरम्यान, महाराष्ट्रातील सातारा येथे 'प्रति सरकार' स्थापन झाले होते, जे या प्रदेशात एक महत्त्वाचे केंद्र होते.
(3) बिहार - भागलपूर: बिहारमध्येही अशा प्रकारची प्रति सरकारे स्थापन झाली होती, आणि भागलपूर हे एक प्रमुख शहर होते जिथे हे कार्य झाले.
(4) बंगाल - मिदनापूर: बंगालमध्येही प्रति सरकारे स्थापन झाली होती. मिदनापूर हे असे एक ठिकाण होते, जिथे हे प्रति सरकार कार्य करत होते.
(2) उत्तर प्रदेश - महिमानगड: हा पर्याय चुकीचा आहे. उत्तर प्रदेशात प्रति सरकार स्थापन झाल्याचे ज्ञात नाही, त्यामुळे ही विसंगत जोडी आहे.

भारतीय चित्रपटसृष्टीची मुहर्तमेढ दादासाहेब फाळके यांनी इ. स. 1913 साली रोवली, कारण त्यांनी याच वर्षी भारतातील पहिला चित्रपट 'राजा हरिश्चंद्र' प्रदर्शित केला.
या वर्षी दादासाहेब फाळके यांनी 'राजा हरिश्चंद्र' हा भारतातील पहिला वैशिष्ट्यपूर्ण-लांबीचा चित्रपट बनवला. हा चित्रपट एक कृष्णधवल आणि मूकपट होता.

पोर्तुगीजांच्या अंमलाखाली गोवा, दमण आणि दीव हे प्रदेश होते. या प्रदेशांना त्यांनी अनेक वर्षे आपल्या ताब्यात ठेवले होते.
अधिक माहिती:
गोवा, दमण आणि दीव: हे पोर्तुगीजांच्या मुख्य वसाहती होत्या, ज्या त्यांच्या ताब्यात होत्या.
इतर प्रदेश: दादरा आणि नगर हवेली हे देखील पोर्तुगीजांच्या ताब्यात असलेले एक प्रदेश होते.
भारतातील पोर्तुगीज इतिहास: पोर्तुगीज भारतात व्यापार करण्यासाठी आले होते आणि त्यांच्या आगमनाने युरोपीय वसाहतवादाची सुरुवात झाली. वास्को द गामा १४९८ मध्ये भारतात उतरला आणि त्यानंतर भारतात त्यांची सत्ता सुरू झाली.